Μετά την κατάληψη της Αλβανίας, τον Απρίλιο του 1939, από τη φασιστική Ιταλία, η στρατηγική κατάσταση στον ελληνικό χώρο ανατράπηκε. Η στρατηγική ιδέα "Μόνοι εναντίον των Βουλγάρων μόνων με την πρωτοβουλία του πολέμου στους Βουλγάρους", που υπήρχε μέχρι τότε έπαψε να ισχύει.
Έτσι το Ελληνικό Γενικό Στρατηγείο προβαίνει στην εκπόνηση του πολεμικού σχεδίου ΙΒ, για να αντιμετωπιστούν δύο πλέον αντίπαλοι (Ιταλία και Βουλγαρία),που ενδεχόμενα θα ενεργούσαν ταυτόχρονα κατά της Ελλάδας και στη σύνταξη των παραλλαγών του ΙΒα και ΙΒβ.
Λεπτομερέστερα:
Το σχέδιο ΙΒ κάλυπτε τον κορμό της
Ελλάδας με αμυντική τοποθεσία τη γραμμή Αλιάκμονας-
Βενέτικος - Ζυγός Μετσόβου - 'Άραχθος (γραμμή ΙΒ).
Το σχέδιο ΙΒα κάλυπτε όλο το εθνικό
έδαφος με αμυντική τοποθεσία τη γραμμή σχεδόν των
συνόρων (γραμμή ΙΒα).
Το σχέδιο ΙΒβ κάλυπτε το μεγαλύτερο
μέρος του εθνικού εδάφους με αμυντική τοποθεσία μια
ενδιάμεση γραμμή μεταξύ των δύο προηγούμενων τοποθεσιών (γραμμή ΙΒβ).
Με βάση τα σχέδια αυτά τα Δ’ και Ε' Σώματα Στρατού , που είχαν την έδρα τους στην Καβάλα και την Αλεξανδρούπολη αντίστοιχα, θα αντιμετώπιζαν τη _Βουλγάρικη απειλή ενώ την απειλή της Ιταλίας από την Αλβανία θα αντιμετώπιζε στο χώρο της Δυτικής Μακεδονίας το Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας (ΤΣΔΜ) που είχε έδρα την Κοζάνη με τα Β και Γ Σώματα Στρατού εδρεύοντα στη Λάρισα και τη Θεσσαλονίκη αντίστοιχα και στο χώρο της Ηπείρου η ενισχυμένη VIII Μεραρχία Πεζικού με έδρα τα Ιωάννινα, ενώ στον ενδιάμεσο χώρο της Πίνδου σαν σύνδεσμος των θεάτρων επιχειρήσεων Δυτικής Μακεδονίας και Ηπείρου ενεργούσε υπό το ΤΣΔΜ το Απόσπασμα Πίνδου με έδρα το Εφταχώρι
Η επίδοση του ιταλικού τελεσιγράφου έγινε την 03.00 της 28/10/1940.από το βιβλίο - ημερολόγιο το οποίο εξεδόθη μετά από τον πόλεμο, του Εμμανουέλλε Γκρατσι υπό τον τίτλο '' Μέρες Διπλωματίας '' , εις το κεφάλαιο περί Ελλάδος ,διαβάζουμε:
''Περίπου στις 02.50 της 28/10/1940,συνεπιβαινοντες σε οχήματος, που έφερε τα διακριτικά του ιταλικού διπλωματικού σώματος, ο επίσημος ιταλός διερμηνέας, ο στρατιωτικός ακόλουθος(οδηγός του οχήματος) και εγώ, πήραμε κατεύθυνση προς την εις Κηφισιά βρισκόμενη πρωθυπουργική κατοικία. αφού ο διερμηνέας και ο στρατιωτικός ακόλουθος είπαν προς τον χωροφύλακα-φρουρό τον λόγο της επισκέψεως, ότι δηλαδή είναι μεγάλη η ανάγκη ο πρέσβης της Ιταλίας να δει τον πρόεδρο της κυβερνήσεως, ο χωροφύλακας - φρουρός ειδοποίησε μέσα στο το σπίτι τον Ιωάννη Μεταξά.
Μετά από ένα περίπου δεκάλεπτο εμφανίστηκε ο πρόεδρος της κυβερνήσεως και κατόπιν των σχετικών τυπικών φιλοφρονήσεων, με οδήγησε σε ένα δωμάτιο το οποιο μάλλον χρησιμοποιουσε σαν γραφείο. Εκεί μιλώντας γαλλικά ( αν και είχε υποψιαστεί τι συνέβαινε) μου ζήτησε να του πω τον λόγο της ξαφνικής αυτής επισκέψεως στις 03.00 το πρωί.Χωρίς κανένα άλλο λόγο του έδωσα το πολυσέλιδο δακτυλογραφημένο έγγραφο. Ήταν το τελεσίγραφο.
- Κύριε Πρωθυπουργέ ! Από μέρους της Ιταλικής κυβερνήσεως.
Ο Ιωάννης Μεταξάς ελαβε, πληρης συγκινήσεως, το έγγραφο που προανέφερα και προέβη εις την αναγνωσιν του. Κατά την διάρκεια αυτής της ανάγνωσης είδα από τα μάτια του κάποια δάκρυα τα οποία με τρόπον κάλυψε. Τελειώνοντας την ανάγνωση μου είπε :
- Ποτέ εις την στρατιωτική η την πολιτική μου ζωή δεν διάβασα τέτοιου αισχιστου βαθμού έγγραφο, στερημένου αλήθειας, πλήρους εμπάθειας, που μόνον ένας ανιστόρητος θα μπορούσε να γράψει. λοιπόν ομιλούμε σχετικώς περί καταστάσεως πόλεμου. - Κύριε πρωθυπουργέ δεν είναι απαραιτήτως κατάσταση πολεμου. η κυβέρνησης της Ιταλίας πιστεύει ότι η Ελλάς θα προβεί εις την πλήρη αναγνωρισι των όρων και ότι θα παραδώσει τις θέσεις οι οποίες ζητούνται.
- Και ποια είναι αυτά τα στρατηγικά σημεία τα οποία ζητά η Ιταλία?
- Δεν βρίσκομαι σε θέση να σας ενημερώσω κ πρωθυπουργέ γιατί από την Ρώμη τίποτα δεν μου ανεφερθικε. Το μόνο που μου τονιστηκε είναι ότι ώρα λήξεως του παρόντος τελεσιγράφου η 06.00 ώρα της 28/10/1940.
- Εν πάση περιπτώσει η διακοινώσεις αυτή αποτελεί κήρυξης πολέμου.
- Όχι κύριε πρωθυπουργέ! είναι απλώς ένα τελεσίγραφο.
- Ισοδύναμο προς πόλεμο ως ειπον προς υμάς κ πρεσβευτα.
Τέλος σηκώθηκε από την θέση του και μου υπέδειξε με αυτόν τον τρόπο ότι η συνομιλία μας είχε λάβει τέλος.
- Αντίο σας κ πρέσβη. Aπό τις 06.00 πρωινής λοιπόν.
- Κ α λ ω ς .
Υποκλίθηκα με τον βαθύτερο σεβασμό ενώπιον του γέροντος στρατηγού- πρωθυπουργού που από την πρώτη στιγμή διαλεξεν τον δρόμο της θυσίας από τον δρόμο της ατίμωσης για τον λαό του.
Μετά την συνάντηση με τον Ιταλό πρέσβη ο πόλεμος ουσιαστικά είχε αρχίσει
Ο Ιωαν. Μεταξάς ενήργησε ως εξής:
Τηλεφωνεί στο Βασιλιά Γεώργιο β' και τον ενημερώνει σχετικά.
Ειδοποιείται το υπουργείο ναυτικού και αφού τίθεται εις πολεμικό συναγερμό, όλος ο στόλος βρίσκεται «υπ' ατμόν» για κάθε ενδεχόμενο.
Ειδοποιείται ο λόρδος Παλαιρετ, Βρετανός πρέσβης, περί των νυκτερινών εξελίξεων και αυτός από την μεριά του ενημερώνει την βρετανική κυβερνηση στο Λονδίνο.
Ειδοποιούνται και αφού ενημερώνονται οι Έλληνες πρέσβεις στην Άγκυρα και Βελιγράδι με την σειρά τους ενημερώνουν τις κυβερνήσεις Τουρκίας και Γιουγκοσλαβίας .
Ο Ιωάννης Μεταξάς θα ενημερώσει και τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χρύσανθο και θα τον παρακαλέσει να ευλογήσει '' όπλα τα ιερά'' εν όψει του τιτάνιου αγώνα που άρχιζε...
Την 04.30 πρωινή της 28/Οκτ/1940,συνερχεται παρουσία του Βασιλέως Γεωργίου β' και του διάδοχου πρίγκιπα Παύλου το πρώτο πολεμικό συμβούλιο. Στο ανωτέρω συμβούλιο λόγω της παρουσίας του εκεί, προήδρευσε ο Βασιλιάς. Ο Ιωαν. Μεταξάς αναφέρθηκε παρουσία όλων λεπτομερώς για τα δραματικά γεγονότα της νύκτας. Το συμβούλιο προέβη εις τις εξης αποφασεις:
Ψηφιζει, αποδεχεται και υπογραφει.
Τα διαταγματα γενικης επιστρατευσεως του κατα ξηρά, θάλασσα και αέρα ελληνικού στρατού.
Ευρισκόμενης της χώρας σε πολεμική πλέον περίοδο αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων αναλάμβανε ο Βασιλιάς Γεώργιος β'.
Αρχιστράτηγος ανελάμβανε ο μέχρι τότε α/γ.ε.ς αντιστράτηγος Παπάγος Αλέξανδρος.
Ολόκληρος η ελληνική επικράτεια κηρύσσεται σε καταστασι πολιορκίας.
Αναβάλλονται επ' αόριστον οι πληρωμές χρεών και λοιπών άλλων πληρωμών.
Η Ελλάς δηλαδή εισηρχετε εις το δικαιοστάσιο της 28/10/1940.
Αναλόγως της περιφέρειας επιστρατεύτηκαν βάσει του ισχύοντος σχεδίου επιστρατεύσεως δέκα πέντε(15) έως είκοσι τρεις (23) ηλικίες. Η επιστράτευση έγινε με τέτοια τάξη ώστε την έκτη μέρα από την έναρξη του πόλεμου( 02/11/1940), να είναι έτοιμες:
Δέκα πέντε(15) μεραρχίες πεζικού,
Μια(1) μεραρχία ιππικού,
Τέσσερις(4) ταξιαρχίες ,πεζικού.
Συγκεκριμένα συγκροτήθηκαν και επιστρατεύθηκαν πλήρως:
Στην Αττική - Πελοπόννησο - Εύβοια οι II-III-IV μεραρχίες πεζικού και η 3η ταξιαρχία πεζικού Χαλκίδας.
Στην Κεντρική Μακεδονία επιστρατεύθηκαν οι VI-X-XI-XVII μεραρχίες πεζικού καθώς και η I μεραρχία ιππικού.
Στην Θεσσαλία και Δυτ. Μακεδονία επιστρατεύθηκαν οι I-IX μεραρχίες πεζικού καθώς και αι 4η-5η-15η ταξιαρχίες πεζικού.
Στην Ανατ. Μακεδονία και τον νομό Ξάνθης επιστρατεύθηκαν οι XVI-XIV μεραρχίες πεζικού.
Στην Δυτ. Θράκη επιστρατεύθηκαν οι XII και XII μεραρχίες πεζικού.
Στην Ήπειρο είχαν προεπιστρατευθει η VIII μεραρχία πεζικού και το απόσπασμα Πίνδου.
Στην Κρήτη επιστρατεύεται η V μεραρχία πεζικού η γνωστή μεραρχία Κρητών.
Το Ιταλικό πολεμικό σχέδιο προέβλεπε:
Σε πρώτο στάδιο, ισχυρή και «αιφνιδιαστική επιθετική» ενέργεια προς κατάληψη της Ηπείρου εκμηδένιση των εκεί ελληνικών δυνάμεων με ταυτόχρονες αποβατικές ενέργειες προς κατάληψη της Κέρκυρας και άλλων νησιών του Ιονίου.
Σε δεύτερο στάδιο συνέχιση των χερσαίων επιθετικών ενεργειών προς κατάληψη της Δυτικής Μακεδονίας.
Σε τρίτο στάδιο ταχεία προέλαση προς Θεσσαλονίκη και Αθήνα με νέες δυνάμεις που θα αποβιβάζονταν στα ηπειρωτικά παράλια και τα νησιά προς κατάληψη ολόκληρης της χώρας.
Το σχέδιο επιχειρήσεων της Ανώτατης Διοίκησης των Ιταλικών Δυνάμεων Αλβανίας πρόβλεπε:
Σε πρώτη περίοδο τήρηση αμυντικής στάσεως από το XXVIου Σώματος Στρατού στην περιοχή ανατολικά της Κορυτσάς και επιθετικές ενέργειες του XXVου Σώματος Στρατού και μητροπολιτικών ναυτικών δυνάμεων προς κατάληψη της Ηπείρου και της Κέρκυρας.
Σε δεύτερη περίοδο επιθετικές ενέργειες του XXVIου Σώματος Στρατού προς κατάληψη της κοιλάδας του Αλιάκμονα και της Θεσσαλονίκης και συνέχιση "της προσπάθείας του XXVου Σώματος Στρατού από Άρτα προς Αθήνα και απο Βετσόβου προς τη θεσσαλική πεδιάδα. Ειδικότερα το Χερσαίο Σχέδιο Επιχειρήσεων της πρώτης περιόδου κατά Ηπείρου και Πίνδου:
Προέβλεπε επιθετικές ενέργειες κατά της ελληνικής αμυντικής διατάξεως στην τοποθεσία ΠΙΝΔΟΣ – ΕΛΑΙΑ -ΚΑΛΑΜΑΣ με κύρια προσπάθεια στον άξονα ελληνοαλβανικά σύνορα – Ιωάννινα - Άρτα προς διάρρηξη της στενωπού της Ελαιας εντός των τεσσάρων πρώτων ημερών και εκμετάλλευση προς κατάληψη των Ιωαννίνων και Άρτας με ταυτόχρονο υπερκερωτικό ελιγμό "εν είδει λαβίδος κατά τα άκρα" και στις κατευθύνσεις ελληνοαλβανικά σύνορα-Μέτσοβο και ελληνοαλβανικά σύνορα - Φιλιππιάδα, ενώ από της καταλήψεως του κάτω ρου του Καλαμά, πιθανώς, και επί της συγκλινούσης κατευθύνσεως κάτω ρους Καλαμά-Ιωάννινα και με κάλυψη πλευρών του μεν βόρειου με ενεργητική αμυντική στάση των δυνάμεων Κορυτσάς του δε δυτικού με το στόλο και πιθανή κατάληψη της Κέρκυρας.
Στήριζε την επιτυχία του στην αιφνιδιαστική εισβολή με τα ταχυκίνητα μέσα πριν τελειώσει η επιστράτευση, συγκέντρωση και προώθηση του ελληνικού στρατού καθώς και στην ευρεία χρησιμοποίηση της αεροπορίας που θα βομβάρδιζε τόσο την αμυντική τοποθεσία όσο και τις κυριότερες πόλεις και κόμβους συγκοινωνιών προκειμένου να παραλύσει το σχέδιο συγκεντρώσεως των ελληνικών δυνάμεων.
Για την υλοποίηση αυτού του σχεδίου δόθηκαν οι ακόλουθες αποστολές:
Στην 3η Μεραρχία Αλπινιστών "Τζούλια", να εξασφαλίσει ευρεία κάλυψη του αριστερού της και να επιτεθεί κατά της τοποθεσίας της Πίνδου κινούμενη δια των δύο συγκροτημάτων της επί των ορεινών κατευθύνσεων Σταυρός – Φούρκα – Σαμαρίνα – Βωβούσα - Μέτσοβο και Γκόλιο - δυτικός Σμόλικας – Δίστρατο – Βωβούσα - Μέτσοβο, να καταλάβει την περιοχή του Μετσόβου για να παρεμποδίσει τη διαφυγή των ελληνικών δυνάμεων της Ηπείρου προς τα Ανατολικά και να απαγορέψει ενδεχόμενη κίνηση ελληνικών ενισχύσεων από τη Δυτική Μακεδονία και τη Θεσσαλία προς την Ήπειρο.
Στην 23η Μεραρχία Πεζικού "Φερράρα" ενισχυμένη με τμήματα της 131 Τ/Θ Μεραρχίας «Κενταύρων» να κινηθεί επιθετικά δια των τεσσάρων φαλαγγών της επί των κατευθύνσεων Λεσκοβίκι - Μέρτζανη - Καλπάκι, Δρυμάδες – Λαχανόκαστρο - Καλπάκι, Κακαβιά - Χάνι Δελβινάκι - Καλπάκι και Κακαβιά – Κρυονέρι - Παλαιόκαστρο, προς διάρρηξη της στενωπού της Ελαίας και κατάληψη των Ιωαννίνων.
Στην 51η Μεραρχία Πεζικού "Σιέννα", να περάσει τη συνοριακή γραμμή μεταξύ των ορέων Τσαμαντά και Σαρακίνας, να προελάσει δια των δύο φαλαγγών της επί των κατευθύνσεων Πόβλα – Κεραμίτσα - Βροσίνα και Κότσικα -Φιλιάτες - Παραπόταμος και αφού καταλάβει τον κάτω ρου του Καλαμά να προωθηθεί με όλες της τις δυνάμεις δια της αμαξιτής οδού προς Ιωάννινα
Στη Μεραρχία Ιππικού, να προελάσει στον παραλιακό άξονα Κονίσπολη – Ηγουμενίτσα - Πρέβεζα για να καλύπτει από τα δυτικά το σώμα στρατού, ενεργούσα με την πρώτη φάλαγγα επί της κατευθύνσεως Κονίσπολη - Σαγιάδα – Ηγουμενίτσα - Πάργα, με τη δεύτερη επί της κατευθύνσεως Καλαμάς – Μαργαρίτη - Φιλιππιάδα και με την τρίτη επί της κατευθύνσεως Φιλιππιάδα - Άρτα.
Στην 131 Τεθωρακισμένη Μεραρχία "Κενταύρων" μείον, να συγκεντρωθεί στην περιοχή Τεπελένι αποτελούσα την εφεδρεία του XXVου Σώματος Στρατού Τσαμουριάς, υπό δέσμευση στην περιοχή του της Ανώτατης Ιταλικής Διοικήσεως στην Αλβανία
Σχέδια Γενικού Στρατηγείου
Για την περιοχή της Ηπείρου ίσχυαν στις 27-10-40 τα ακόλουθα σχέδια:
Το σχέδιο ΙΒα που πρόβλεπε την άμυνα από την VIIIη Μεραρχία Πεζικού στη γραμμή Καλαμάς – Ελαία – Γκαμήλα - Σμόλικας (τοποθεσία ΙΒα στη ζώνη της). Μία από τις βασικές προϋποθέσεις για την εφαρμογή αυτού του σχεδίου ήταν η επιτυχία της επιστρατεύσεως, συγκεντρώσεως και έγκαιρης προωθήσεως των μονάδων στην τοποθεσία.
Το σχέδιο ΙΒ που πρόβλεπε την άμυνα από την VIII Μεραρχία Πεζικού στη γραμμή Ά ραχθος - Ζυγός Μετσόβου (τοποθεσία ΙΒ). Η εφαρμογή αυτού του σχεδίου θα ήταν υποχρεωτική αν δεν κατορθωνόταν η έγκαιρη προώθηση των μονάδων βορειότερα της τοποθεσίας ΙΒ.
Τόσο το σχέδιο ΙΒα όσο και το σχέδιο ΙΒ πρόβλεπε ως βασική υποχρέωση της VIIIης Μεραρχίας την κάλυψη "εν παντί" του θεάτρου επιχειρήσεων της Δυτικής Μακεδονίας από την κατεύθυνση Ιωάννινα - Μέτσοβο, γιαυτο το δεξιό της VIIIης Μεραρχίας έπρεπε να στηρίζεται είτε στο Σμόλικα, είτε στο Ζυγό Μετσόβου
Η πρωτοβουλία για το ποιο σχέδιο θα εφαρμοζόταν αφηνόταν στο Διοικητή της VIIIης Μεραρχίας Υποστράτηγο Κατσιμητρο).
Για την περιοχή της Πίνδου το σχέδιο επιχειρήσεων πρόβλεπε την εξασφάλιση από το Απόσπασμα Πίνδου είτε της τοποθεσίας ΙΒα στον τομέα του,είτε και νοτιοδυτικότερα, προς απαγόρευση των ορεινών διαβάσεων της Πίνδου και τήρηση συνδέσμου, δεξιά με την ΙΧη Μεραρχία Πεζικού στο Γράμμο και αριστερά με την VIIIη Μεραρχία Πεζικού είτε στο Σμόλικα είτε στο Ζυγό Μετσόβου.
Σε περίπτωση μη αναμίξεως της Βουλγαρίας στην ελληνοϊταλικη σύρραξη τα σχέδια πρόβλεπαν ανάληψη δυνάμεων για τον αγώνα προς Αλβανία. Επίσης προβλεπόταν η ανάληψη επιθετικών επιχειρήσεων προς Αλβανία όταν θα είχαν εξασφαλιστεί οι κατάλληλες προϋποθέσεις.
Ειδικοτερα :
Για την περιοχή της Ηπείρου Μετά απο την προεπιστράτευση των δυνάμεων της Ηπείρου και την τμηματική προώθηση με διαταγές του Γενικού Στρατηγείου του όγκου των δυνάμεων τηςVIIIης Μεραρχίας κοντά στην τοποθεσία Καλαμάς - Ελαια το σχέδιο της VIIIης Μεραρχίας πρόβλεπε:
Επιβράδυνση του εχθρού από τα σύνορα μέχρι την τοποθεσία Καλαμάς-Ελαία από τα τμήματα προκαλύψεως χωρίς όμως να φθαρούν, γιατί στη συνεχεία θα αποτελούσαν σημαντικό μέρος των εφεδρειών με αντικειμενικό σκοπό το κέρδος χρόνου για το συναγερμό και την κατάληψη της τοποθεσίας.
Ισχυρή κατοχή με το μεγαλύτερο μέρος της ενισχυμένης μεραρχίας και ανυποχώρητη ενεργητική άμυνα στην οργανωμένη τοποθεσία Καλαμάς - Ελαια με το βάρος της άμυνας στην περιοχή της Ελαιας μπροστά στην οποία Θα επιδιωκόταν να παρασυρθεί με τον υποχωρητικό ελιγμό του κλιμακίου προκαλύψεως ο εχθρός για να καταστραφεί από τις δυνάμεις της αμυντικής τοποθεσίας.
Εξασφάλιση του Αμβρακικού κόλπου και του κόμβου της Φιλιππιάδας με τις απαραίτητες δυνάμεις που θα στάθμευαν εκεί από την αρχή.
Εξασφάλιση των κόμβων στον κάτω ρου του Καλαμά, των Ιωαννίνων και της Ελαιας με ισχυρές εφεδρείες, που η διάθεση τους θα εξαρτιόταν από την τακτική κατάσταση.
Για την περιοχή της Πίνδου Αμυντικές επιχειρήσεις με σκοπό την τήρηση συνδέσμου μεταξύ ΙΧης και VIIIης Μεραρχιών και απαγόρευση των ορεινών διαβάσεων της Πίνδου στο ύψος μιας από τις ακόλουθες τοποθεσίες:
Της γραμμής των υψωμάτων της ΙΒα από Τσομπάνη (Σμόλικα) μέχρι Καταφύκη (Γράμμου).
Της γραμμής των υψωμάτων Νταλιάπολη (Σμόλικα) – Γύφτισα - Επάνω Αρένα - Κοζάκας (Γράμμου)
Της γραμμής των υψωμάτων Σμόλικας - Ταμπούρι - Κάτω Αρένα - Μυροβλύτης (Γράμμου).
Το έδαφος κι από τις δυο μεριές των ελληνοαλβανικών συνόρων είναι γενικώς πολύ ορεινό, με απότομες βουνοπλαγιές και στενές κοιλάδες. Ιδιαίτερα μέσα στο ελληνικό έδαφος.
Τα ορεινά συγκροτήματα που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι:
Οι οροσειρές του Κουρβελέσι και του Τσαμαντά, των οποίων, οι μεν καταπτώσεις προς το Ιόνιο δημιουργούν υ ι α: παραλιακή ζώνη δια της οποίας διέρχεται η οδός Αυλώνα – Φιλιάτες - Πρέβεζα, οι σε ανατολικές τους καταπτώσεις κατέρχονται στις στενές κοιλάδες του μέσου Αώου και του Δρίνου δια των οποίων διέρχεται η οδός Αυλώνα – Τεπελένι - Αργυρόκαστρο-Κακαβιά – Ελαία -Ιωάννινα
Τα ορεινά συγκροτήματα της Νεμέρσκας, του Ντέμπελιτ, του Δούσκου και της Τύμφης των οποίων οι ΒΑ καταπτώσεις κατέρχονται με πολύ απότομες κλίσεις προς τη στενή μέση κοιλάδα του Αώου την οποία διασχίζει η οδός Αυλώνα ή Βεράτι Κλεισούρα - Πρεμετή - Μέρτζανη - Ελαία - Ιωάννινα.
Τα όρη της Παραμυθιάς, του Τόμαρου και του Μιτσικέλι, των οποίων, οι βορειοδυτικές καταπτώσεις των δύο πρώτων και οι βόρειες του τρίτου, κατέρχονται προς τη στενή κοιλάδα του Καλαμά, κατά μήκος της οποίας διέρχεται η εγκάρσια οδός Ηγουμενίτσας Ιωαννίνων.
Η τριγωνική λοφώδης, ανώμαλη, με πολλές καταπτώσεις και με ημιονικές μόνο οδεύσεις περιοχή ή υψίπεδο της Κολωνίας, που βρίσκεται ΒΑ του μέσου Αώου. Κατά μήκος της μιας πλευράς του τριγώνου, προς το Γράμμο, εφάπτεται η οδός Κορυτσά – Ερσέκα –Λεσκοβικι – Μέρτζανη – Ελαια - Ιωάννινα.
Η ορεινή περιοχή των ορέων Γράμμου και Σμόλικα, που είναι γνωστή ως Βόρεια Πίνδος, και των οποίων ορέων οι Ν και Β καταπτώσεις αντίστοιχα κατέρχονται απότομα προς τη βαθιά στενή και μαιανδροειδή λεκάνη του Σαρανταπόρου, κατά μήκος ενός μεγάλου μέρους του οποίου διερχόταν η σκυρόστρωτη και δυσπρόσιτη τότε (και σήμερα ασφαλτοστρωμένη και καλής βατότητας) οδός Δυτική Μακεδονία - Πεντάλοφος - Επταχώρι - Ιωάννινα.
Η ορεινή περιοχή ταυ Λάκμου και Κουρουμούντζου ,δια του αυχένα των οποίων διέρχεται η οδός Θεσσαλία – Μέτσοβο - Ιωάννινα καθώς και η ορεινή διάβαση από το υψίπεδο Κολωνίας – Σαμαρίνα - Μέτσοβο.
Η αμυντική τοποθεσία Πίνδος – Ελαία - Καλαμάς αρχίζει από το Ιόνιο Πέλαγος, όπου στηρίζει το ΝΔ πλευρό, “ακολουθεί” την υδάτινη γραμμή του Καλαμά από τις εκβολές του μέχρι τις πηγές του που βρίσκονται στην περιοχή της Ελαίας, με τα νώτα της στηριγμένα στις ΒΔ καταπτώσεις των ορέων της Παραμυθιάς, Κουρέντων και Μιτσικέλι, στη συνέχεια στηρίζεται στις ΒΔ καταπτώσεις της Τύμφης και του Σμόλικα για να καταλήξει στον επικρατέστερο ορεινό όγκο της Πίνδου, το Γράμμο, όπου στηρίζει το ΒΑ πλευρό της. Η αμυντική αυτή γραμμή που βρίσκεται από 5 ως 20 χιλιόμετρα μακριά από την ελληνοαλβανική μεθόριο, μέσα στο ελληνικό έδαφος, ήταν η γραμμή ΙΒα στο θέατρο επιχειρήσεων της Ηπείρου και έχει ανάπτυγμα 100 περίπου χιλιομέτρων σε ευθεία γραμμή.
Από τους δρόμους που υπάρχουν σε συνδυασμό με την ορεινή διαμερισματωση καθορίζουνται τρεις άξονες επιθέσεως από την Αλβανία:
Ο Κεντρικός: Ελληνοαλβανικά σύνορα - Ιωάννινα
Ο Δυτικός : Ελληνοαλβανικά σύνορα - Φιλιππιάδα
Ο Ανατολικός : Ελληνοαλβανικά σύνορα - Μέτσοβο
Τα Πεδία της Μάχης
Η γενική απόκλιση των αξόνων επιθέσεως η έντονη διαμερισμάτωση των ορεινών όγκων που παρεμβάλλονται μεταξύ των αξόνων που αναφέρθηκαν, είχαν δημιουργήσει τρία κύρια ξεχωριστά πεδία μαχών: Της Ελαίας, του Καλαμά και της Πίνδου, για τα οποία τονίζονται τα ακόλουθα:
Πεδίο μάχης Ελαίας Η γραμμή της αμυντικής τοποθεσίας άρχιζε από τον Κόζιακο του Μιτσικέλι, όπου η τοποθεσία άμυνας της Ελαίας στήριζε το δεξιό της και με τα υψώματα Γκραμπάλα – Ασόνιτσα - Ανώνυμα Ελαίας – Σουβιέτη - Παλαιόκαστρο - Αγ.Αθανάσιος και στη συνέχεια δυτικά του Καλαμά Ρεπέτιστα - Μονή Σωνινου - Γκορτσιές έφτανε στο ύψωμα Χαβός του Κασιδιάρη όπου στήριζε το αριστερό της (ΙΒα).Αυτή η σειρά των υψωμάτων περιβάλλει σαν πέταλο τη μικρή κοιλάδα του Γόρμπου και των πηγών του Καλαμά, επάνω στην οποία δεσπόζει. Μπροστά στη στενωπό της Ελαιας συγκλίνουν οι δρόμοι Αυλώνα-Αργυρόκαστρο - Κακαβιά και Βεράτι – Κλεισούρα - Πρεμετή - Μέρτζανη αλλά και ο δρόμος Κορυτσά – Ερσέκα - Λεσκοβικι - Μέρτζανη. Αυτός ο χώρος, μπροστά στη στενωπό, ήταν τότε ένα απέραντο έλος, από τα νερά του Καλαμά, αδιάβατο από το πεζικό και τα άρματα.
Πεδίο μάχης Καλαμά - Θεσπρωτίας Η γραμμή της αμυντικής τοποθεσίας άρχιζε από το αριστερό της τοποθεσίας Ελαιας και ακολουθούσε το ποτάμι του Καλαμά μέχρι τις εκβολές του. (ΙΒα) Αδύνατα σημεία για τον αμυνόμενο είναι η περιοχή Νεοχωριου και ιδιαίτερα του Παραποτάμου και των εκβολών του Καλαμά κοντά στο χωριό Δάφνη, εξαιτίας των υπαρχόντων πόρων και πορθμείων αλλά και εξαιτίας του γεγονότος ότι οι προσβάσεις του εδάφους από τα σύνορα μέχρι τον Καλαμά είναι ορεινές, με την εξαίρεση του παραλιακού τομέα που εξυπηρετούνται από το δρόμο Σύνορα - Φιλιάτες- Παραμυθιά - Πρέβεζα.
Πεδίο μάχης Πίνδου Η βασική γραμμή αντιστάσεως στην Πίνδο στοιχιζόταν στη σειρά των υψωμάτων Καταφύκη – Σκάλα – Φαρμάκη – Κιάφα - Σταυρός - Λιόκου-Οξυά - Πυρσόγιαννης - Καστάνιανης - Μπολιάνα - Μόλιστα - Τσομπάνη (ΙΒα) στηρίζοντας τα πλευρά της στο Γράμμο και στο Σμόλικα. Το έδαφος τόσο μπροστά από την τοποθεσία όσο και πίσω της είναι γενικώς ορεινό και βατό μόνο σε ορεινούς σχηματισμούς.
Αμυντική Οργάνωση των Πεδίων της Μάχης
Η αμυντική ισχύς της τοποθεσίας Πίνδος – Ελαία - Καλαμάς είχε αυξηθεί από τα έργα αμυντικής οργανώσεως του εδάφους που είχαν γίνει χάρη στις εργώδεις προσπάθειες του Διοικητή Πυροβολικού της VIII ης Μεραρχίας Συνταγματάρχη Μαυρογιάννη και στην εντατική εργασία των στρατιωτών και των κατοίκων της περιοχής. Έτσι με τα λίγα σχετικώς χρήματα, του 1.000.000 δραχμών που διατέθηκαν από το 1939,είχαν κατασκευαστεί" έργα εκστρατείας, χαρακώματα "ορθίως βάλλοντος" προστατευόμενα και με συρματοπλέγματα, αντιαρματικές τάφρους και αντιαρματικά φράγματα από σιδηροτροχιές, υπονομεύσεις γεφυρών και αμαξιτών οδών, αριστοτεχνικές θέσεις πυροβόλων, ενισχυμένα πολυβολεία ή τοποθέτηση πολυβολείων μέσα σε βράχους, σκέπαστρα πεζικού και πυροβολικού και άλλα έργα. Αυτή η αμυντική οργάνωση, είχε εκτελεστεί κατά πρώτο λόγο στην τοποθεσία Ελαίας, κατά δεύτερο στους άξονες ελιγμού από τα σύνορα, μέχρι την τοποθεσία και κατά τρίτο στις τοποθεσίες Καλαμά - Θεσπρωτίας και Πίνδου (Υπονόμευση Γεφυρών Σαρανταπόρου κ.λ.π).
Η ιταλική επίθεση άρχισε 05.30 ώρα της 28/10/1940. Εν τω μεταξύ από της 04.00, έχει από μέρους Α/ ΓΕΣ Παπάγου Αλεξ. και μετά από λίγο Αρχιστρατήγου έχει αποσταλεί προς τους διοικητές των μεγάλων σχηματισμών μας (VIII μεραρχία πεζικού: Υποσ/γος Χαραλ. Κατσιμήτρος, Τ.Σ.Δ.Μ : Αντιστ/γος Πίτσικας Ιωάννης, Β΄ ΣΣ': Αντιστ/γος Δ. Παπαδόπουλος, Γ' ΣΣ: Αντιστ/γος Γ . Τσολάκογλου καθώς και τα Δ' ΣΣ και Ε' ΣΣ )το παρακάτω μήνυμα-σήμα:
''από 06.00 πρωινής της σήμερον (28/10/1940) περιερχομεθα εις εμπόλεμο κατάστασιν προς Ιταλία. Η άμυνα του εθνικού εδάφους θα διεξαχθεί βάσει των διαταγών ως έχετε. Εφαρμόσατε σχέδιο γενικής επιστρατεύσεως''
Στις 28-10-40 ώρα 5:00 ο Αντ/γος Ι.ΠΑΤΣΙΚΑΣ, με έδρα την Κοζάνη, τηλεφωνεί στον ΔΑΒΑΚΗ και τον πληροφορεί για την κήρυξη τον πολέμου.
Στις 28-10-40 η Ημερήσια Διαταγή που γράφει ο ΔΑΒΑΚΗΣ και κοινοποιεί στα μαχόμενα τμήματα λέγει και τα εξής: " Προς τους αξιωματικούς και οπλίτες. Ο ύπουλος γείτων μας, αιφνιδιαστικώς μας επετέθη. Η ΕΜΑΣ αναμένει από ένα έκαστο ημών να προστατεύσωμεν τα σύνορά της και την τιμήν της, και να δώσωμεν ένα καλό μάθημα είς τον εισβολέα. Φανήτε ΕΛΛΗΝΕΣ και κρατήσατε γερά τα όπλα, με πίστιν είς τον Θεόν και εις τον εαυτόν σας και τους διοικητάς σας. Πειθαρχία, καρτερία και θάρρος. Ζήτω η `ΕΛΛΑΣ.” '
Διοικητής "ΔΑΒΑΚΗΣ ".
Απέναντι όμως στον υπέρμετρο εισβολέα οι Ελληνικές δυνάμεις είναι αναγκασμένες να πραγματοποιούν συνεχείς συμπτύξεις, υποχωρήσεις και ελιγμούς, επιβραδύνοντας όμως την προέλασή του. Από τα μεσάνυχτα της 29 προς 30-10-40 η Ελληνική υποχώρηση θα επιταχυνθεί, διαδοχικά εγκαταλείπονται οι τρεις γραμμές άμυνας. Οι Ιταλικές δυνάμεις έχουν προωθηθεί πια στις βορινές πλαγιές του Σμόλικα. Εκείνες τις δύσκολες ώρες το Γενικό Στρατηγείο βλέποντας την τόσο ρευστή κατάσταση και μέχρι να φτάσουν οι ενισχύσεις που θα στηρίξουν το Απόσπασμα Πίνδου, ζητά από την VIII μεραρχία να υποχωρήσει και να δημιουργήσει γραμμή άμυνας στον άξονα Γιάννενα- Αυχένας Κατάρας-Χάνι Μουργκάνι ( Καλαμπάκα ), για εξασφάλιση αυτής της οδικής αρτηρίας.
Στις 30-10-40 η Ημερήσια Διαταγή της VIII Μερ/ρχίας κατέληγε ως εξής:
` ... Λήξαντος τον προκαλυπτικού αγώνος από σήμερον η Μεραρχία κατέχει την τοποθεσίαν ( εννοούσε την ευρύτερη περιοχή ΚΑΛΠΑΚΙΟΥ ) δι' όλων των δυνάμεων της. `Επί της τοποθεσίας ταύτης θα δοθεί ο αποφασιστικός αγών προς τον εχθρόν. Ο άγων θα διεξαχθεί μετά πείσματος και επιμονής ακαταβλήτου. Άμυνα κρατερά επί των θέσεων μας μέχρις εσχάτων. Ουδεμία ιδέα εις ουδένα να υπάρχει περί υποχωρήσεως. Πάντες από τον Στρατηγού Διοικητού Μεραρχίας, μέχρι και του τελευταίου στρατιώτου θα αγωνισθώμεν επί των Θέσεων μας και εν ανάγκη θα πέσωμεν όλοι μαζί υπερασπιζόμενοι αυτάς.
ΧΑΡΑΛ. ΚΑΤΣΙΜΗΤΡΟΣ ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ
Στις 30-10-40 ο Ι. Μεταξάς σε συνέντευξη τύπου που έδινε στους ξένους ανταποκριτές έλεγε και τα εξής: " ... `Αλλά υπάρχουν στιγμές κατά τις οποίες ένας λαός οφείλει, αν θέλει να μείνει μεγάλος, να είναι ικανός να πολεμήσει, έστω και χωρίς καμμίαν ελπίδα νίκης. Μόνον διότι πρέπει. Γνωρίζω ότι ο ελληνικός λαός θα ήτο αδύνατον να δεχθεί άλλο τι αυτήν την στιγμήν ".
Στις 30-10-40 φτάνει στο ΕΦΤΑΧΩΡΙ ο Υποστράτηγος ΒΡΑΧΝΟΣ, χωρίς ακόμη να έχουν αρχίσει να φθάνουν εκεί τμήματα, της Ι Μεραρχίας. Στην σύσκεψη που γίνεται μαζί με τον Κ.ΔΑΒΑΚΗ και αξιωματικούς αποφασίζεται η οργάνωση μιας, τέταρτης γραμμής άμυνας και ταυτόχρονα η από εκεί αντεπίθεση.
Η απόφαση που λαμβάνεται είναι κοινή και μία «....΄Άμυνα μέχρις εσχάτων ...», μέχρι να φτάσουν οι ενισχύσεις.
Παρά το ότι το ιταλικό τηλεσιγραφο που επιδόθηκε στον Έλληνα Πρωθυπουργό από τον Ιταλό πρεσβευτή στην Αθήνα στις 0300 της 28ης Οκτωβρίου του 1940, έθετε προθεσμία μέχρι τις 0600, τα ιταλικά τμήματα άρχισαν την προέλαση μισή ώρα νωρίτερα, δηλαδή στις 0530, μετά από σφοδρό βομβαρδισμό πυροβολικού κατά των φυλακίων προκαλύψεως, της στενωπού Χάνι Δελβινάκι και των Φιλιατών. Η προέλαση εκδηλώθηκε με πυκνές φάλαγγες που έδιναν την εντύπωση πορείας και όχι μάχης. Προφανώς οι Ιταλοί πίστευαν ότι δε θα συναντούσαν ελληνική αντίσταση ή τουλάχιστο ότι η αντίσταση που θα προβαλλόταν θα αποτελούσε μάλλον πρόσχημα, πλην όμως τα προκαλυπτικά τμήματα αφού αντιστάθηκαν στην αρχική επιθετική δράση, άρχισαν να συμπτύσσονται στα κατάλληλα ενδιάμεσα ερείσματα σύμφωνα με το σχέδιο, ενώ τα αποσπάσματα καταστροφών προβαίνουν στις προβλεπόμενες ανατινάξεις όπως της γέφυρας του Δρίνου στα Κτίσματα και του Γόρμπου καθώς και του Αώου κοντά στη Μεσογέφυρα, όπου καθηλώνεται μια φάλαγγα 5-6 αρμάτων με αποτέλεσμα 2 από αυτά να καταπέσουν στη γέφυρα και άλλα 2 να ανατιναχτούν στο πλαϊνό ναρκοπέδιο.
Κατά τη νύχτα 28/29 τα συμπτυσσόμενα τμήματα έφτασαν στη γραμμή, από τα δυτικά προς τα ανατολικά, νότια του ποταμού Καλαμά – Τσιφλίκι - Υψώματα Παραποτάμου – Μενίνα - Αμπέλια (δυτικά Βροσίνας) – Γκρίμποβο – Αετόπετρα – Λάβδαν Σιταριά - Γόρμπος ποτ. - Γεροπλάτανος – Βιγλα - Διάβαση Πεκλάρι (ΒΑ Κόνιτσας) - Κλέφτης.
Οι Ιταλοί τόσο την πρώτη ημέρα όσο και τη δεύτερη κινούνται με διστακτικότητα. Παρά το ότι από το απόγευμα περίπου της πρώτης ημέρας είχαν χάσει την επαφή με τα ελληνικά τμήματα, μόλις στις 10.00 της29ης Οκτωβρίου εκδηλώνουν κινήσεις μικρών φαλαγγών στις περιοχές Γεροπλάτανος, Βυσανη και Χάνι Δελβινάκι. Στις 16.00 μηχανοκίνητη φάλαγγα που κινήθηκε από το Χάνι Τζεραβίνας, βληθηκε από το ελληνικό πυροβολικό και καλύφτηκε προς το Χάνι Δελβινάκι.
Σε όλες τις κατευθύνσεις προελάσεως των Ιταλών η σύμπτυξη των ελληνικών προκαλυπτικών τμημάτων γίνεται κανονικά τις δύο πρώτες ημέρες εκτός από:
Την περιοχή των εκβολών του Καλαμά,όπου στις 29/10 μικρά τμήματα πεζικού και ιππικού κατόρθωσαν να διαβούν τον Καλαμά, τα οποία όμως εξαναγκάστηκαν από τοπική αντεπίθεση να συμτηχθούν και πάλι προς τα βόρεια του ποταμού.
Την περιοχή Σιταριά - Τζεραβίνα, όπου εκδηλώνεται προσβολή των νώτων του 11/42 Τάγματος από ιταλικά τμήματα που στο μεταξύ είχαν καταλάβει το ύψωμα Χαβός και παρατηρείται άτακτη σύμπτυξη μερικών τμημάτων που ταυτόχρονα προσβλήθηκαν από την εχθρική, αεροπορία και πυροβολικό. Η τάξη αποκαταστάθηκε με επέμβαση του τομέα Καλαμά, ο οποίος επαναπροώθησε άθικτα τμήματα στα ύψωμα Χαβός και με δρακόντεια μέτρα από τη Μεραρχία (λειτουργία στρατοδικείου ) .
Τη νύχτα 29/30 η VIIIη Μεραρχία, αφού πέτυχε να κερδίσει τις δύο μέρες με επιβράδυνση του εχθρού πολύ μπροστά από τη γραμμή της αμυντικής τοποθεσίας και επειδή έκρινε ότι η παραμονή και φθορά των τμημάτων προκαλύψεως μπροστά από την τοποθεσία αντιστάσεως ήταν άσκοπη, αποφάσισε και διέταξε όλα τα προκαλυπτικά τμήματα της να μπουν μέσα στην τοποθεσία στις προκαθορισμένες θέσεις τους, πράγμα που εκτελέστηκε με επιτυχία αφού όχι μόνο δεν υπήρξε εχθρική πίεση αλλά είχε σχεδόν επιτευχθεί πλήρης διακοπή της επαφής. Παράλληλα το Γενικό Στρατηγείο προωθεί από το Αγρίνιο στην Άρτα στη διάθεση της Μεραρχίας το 39ο Σύνταγμα Ευζώνων (III ΜΠ)
Κατά τη διάρκεια 30, 31 Οκτ, 1 και 2 Νοε οι Ιταλοί στον κάτω ρου του Καλαμά ασχολούνται με τη διευθέτηση και αποκατάσταση των δρομολογίων κι ιδιαίτερα με την κατασκευή της οδού Κονίσπολη - Σαγιάδα, που περατώθηκε στις 2 Νοε 1940. Επίσης εκτελούν αναγνωρίσεις και προσπαθούν με τις ελαφρές τους δυνάμεις να λάβουν την επαφή με τα ελληνικά τμήματα του τομέα της Θεσπρωτίας χωρίς όμως και να το πετυχαίνουν εξαιτίας της δράσεως του ελληνικού πυροβολικού.
Το πυροβολικό του τομέα της Θεσπρωτίας παρενοχλεί τις κινούμενες φάλαγγες και τα συνεργεία κατασκευών και επισκευών οδών και γεφυρών επιφέροντας βαριές απώλειες. Ένα από τα θύματα του είναι και ο Διοικητής του 32 ΣΠ Συνταγματάρχης ΤΖΑΝΙΝΙ, που σκοτώθηκε από βλήμα πυροβολικού στο παρατηρητήριο Φιλιατών.
Από τις 2 ως τις 4 Νοε οι Ιταλοί χωρίς να πάψουν να σφυροκοπούν τον τομέα Θεσπρωτίας κι , ιδιαίτερα τις περιοχές Τσιφλίκι – Βρυσέλά – Παραπόταμος – Ριζιανη - Νεοχώριο προβαίνουν στην προώθηση, από τη νεοκατασκευασθεισα οδό Κονίσπολι - Σαγιάδα του βαρεως πυροβολικού τους και γενικά προετοιμάζουν τη βίαιη διάβαση του Καλαμά.
Πράγματι στις 5 Νοε μετά από άγριο σφυροκόπημα από το πυροβολικό και την αεροπορία των Ιταλών κατορθώνεται κατά τις 10.00 η κατασκευή γέφυρας στη θέση Τσιφλίκι , από την οποία διαπεραιώνονται τμήματα της Μεραρχίας Ιππικού και κατά τις 1300 η γέφυρα στη θέση Βρυσέλλα για τη Μεραρχία Σιέννα. Οι Ιταλοί το βράδυ της 5ης Νοε κατέχουν τη γραμμή 2 χιλ βόρεια της Ηγουμενίτσας - Στενωπός Παραποτάμου.
Στις 6 Νοε τα προγεφυρώματα διευρύνονται παρά την ελληνική αντίδραση και κυριεύεται η Ηγουμενίτσα. Τα ελληνικά τμήματα του κάτω ρου του Καλαμά είναι ανεπαρκή για τη διεξαγωγή επιβραδυντικού αγώνα για αυτό και με διαταγή της VIIIης Μεραρχίας διακόπτουν την επαφή και αποσύρονται στην τοποθεσία Σουλίου - Αχέροντα, όπου προωθείται από τη Φιλιππιάδα το 39 Σύνταγμα Ευζώνων με δύο τάγματα, ενώ ο τομέας Θεσπρωτίας αναδιατάσσεται προς κάλυψη των οδεύσεων από Ελευθεροχώρι και Μενίνα προς Ιωάννινα, ενισχυθείς την επομένη από την VIIIη Μεραρχία με ένα τάγμα πεζικού.
Ωστόσο οι ιταλικές δυνάμεις δεν επιδίωξαν να παρενοχλήσουν τις ελληνικές δυνάμεις που συμπτύχτηκαν ούτε να εκμεταλλευτούν την επιτυχία τους. Αρκέστηκαν να προωθήσουν το ιππικό τους μέχρι Μαζαρακιά στις 8 Νοε και Μαργαρίτι στις 9 Νοε. Σημειώνεται πάντως ότι, εφόσον η τοποθεσία της Ελαίας άντεχε, οι Ιταλοί διέτρεχαν τον κίνδυνο της πλευροκοπήσεως της ενέργειας τους στη Θεσπρωτία και της αποκοπής τους από τις βάσεις τους.
Στον τομέα της Πίνδου επιτέθηκε η 3η Μεραρχία Αλπινιστών "Τζούλια" στις 05.30 της 28ης Οκτωβρίου. Πρέπει να σημειωθεί ότι κατά ορισμένων ελληνικών φυλακίων η επίθεση εκδηλώθηκε από τις 01.00, δηλαδή 2 ώρες πριν επιδοθεί το ιταλικό τηλεσίγραφο. Έτσι τα 2 συγκροτήματα συντάγματος πεζικού της Μεραρχίας "Τζούλια", συγκροτημένα σε 3 φάλαγγες δυνάμεως τάγματος πεζικού και πυροβολαρχία το ένα και 2 φάλαγγες της ίδιας δυνάμεως το άλλο, εισέβαλαν στην Πίνδο ακολουθώντας τις κατευθύνσεις που οδηγούν στα βόρεια και νότια αντίστοιχα του Σμόλικα.
Τα ελληνικά προκαλυπτικά τμήματα αφού πρόβαλαν αρχικά σθεναρή αντίσταση άρχισαν να συμπτύσσονται και τη νύχτα 28/29 Οκτ. βρίσκονταν στη γραμμή Καταφύκη - Σκάλα - Φαρμάκη - Κιάφα - Επάνω Αρένα - Μούκα - Πάτωμα - Κατάνιανη - Μόλιστα.
0 εχθρός, έχοντας μεγάλη υπεροχή στο πεζικό και στο πυροβολικό και υποστηριζόμενος από την επίσης συντριπτικά υπέρτερη αεροπορία του, συνέχισε δραστήρια την πίεση και αστραπιαία τις κινήσεις του με αποτέλεσμα:
Μέχρι το βράδυ της 31 Οκτ. να έχει απωθήσει τα προκαλυπτικά τμήματα διάσπαρτα στη γενική γραμμή Πρίασπος - Κούτσουρο - Γάβρος - Βούζιο - Κεράσοβο και από εκεί στη νότια πλευρά του άνω ρου του Αώου στο Βρυσοχώρι.
Μέχρι δε την 3η Νοε, αφού απώθησε τα ελληνικά τμήματα στο Βούζιο και απέκρουσε αντεπίθεση καταπονημένων και περιορισμένων τμημάτων του Αποσπάσματος Πίνδου υπό την Ιη Μεραρχία, αδιαφόρησε για την έλλειψη επαρκούς καλύψεως του αριστερού του πλευρού και προέλασε ταχύτατα μέχρι τη Σαμαρίνα (2 Νοε) και Βωβούσα (3 Νοε)
Έτσι δημιουργήθηκε μεταξύ Σμόλικα και Γράμμου, δηλαδή στο όριο μεταξύ της VIIIης Μεραρχίας που υπαγόταν στο Γενικό Στρατηγείο και του Αποσπάσματος Πίνδου που υπαγόταν στο Τ.Σ.Δ.Μ, ένας πολύ επικίνδυνος εχθρικός θύλακος για ολόκληρη την ελληνική αμυντική διάταξη. Το Απόσπασμα Πίνδου ουσιαστικά απέδωσε ότι ήταν ανθρωπίνως δυνατό μέχρι το βράδυ της 29ης Οκτ., με τον άνισο και σκληρό αγώνα που πρόβαλε στη θυελλώδη πίεση της 3ης Μεραρχίας Αλπινιστών "Τζούλια" και συνεπώς η κατάσταση πια βρισκόταν στα χέρια και την ευθύνη των προϊστάμενων κλιμακίων.
Το Ελληνικό Γενικό Στρατηγείο που ανησύχησε από την εξέλιξη της δυσμενούς καταστάσεως αποφάσισε να φράξει πρώτα τις ορεινές διαβάσεις της Πίνδου προς τη Νεάπολη, τα Γρεβενά και το Μέτσοβο και στη συνέχεια να απωθήσει τον εισβολέα προς τα δυτικά. Έτσι σε πρώτη φάση διέταξε:
Τη Μεραρχία Ιππικού (Στρατηγείο με 2 τάγματα που την 1η Νοε. μόλις είχαν φτάσει στην περιοχή Μετσόβου) να φράξει την κατεύθυνση Βωβούσα - Μέτσοβο.
Δια του Τ.Σ.Δ.Μ και Β' ΣΣ την Ταξιαρχία Ιππικού (Στρατηγείο με 1 ίλη και 1 πυροβολαρχία που στις 31 Οκτ. μόλις είχαν φτάσει στο Δούτσικο) να φράξει την ορεινή κατεύθυνση Σαμαρινα - Γρεβενά.
Δια του Τ.Σ.Δ.Μ και Β' ΣΣ την Ιη Μεραρχία (Στρατηγείο που στις 30 Οκτ. μόλις είχε φτάσει στο Επταχώρι και αναλάβαινε τον τομέα του Αποσπάσματος Πίνδου του οποίου τα τμήματα ήταν μονάδες του 51 Συντάγματος Πεζικού, ενός από τα οργανικά συντάγματα της Ιης μεραρχίας), να συγκεντρώσει όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις της περιοχής Επταχωριου και να φράξει την κατεύθυνση Επταχώρι-Νεάπολη .
Δια του Τ.Σ.Δ.Μ και Β' ΣΣ την Vη Ταξιαρχίας Πεζικού (3 τάγματα) να αποκαταστήσει το ρήγμα μεταξύ Κάτω Αρένας και Σούφλικα στο Γράμμο για να καλυφτεί έτσι το αριστερό πλευρό της ΙΧης Μεραρχίας Πεζικού.
Πράγματι στις 31 Οκτ. η Vη Ταξιαρχία με αντεπίθεση ανακτά τη γραμμή Σούφλικας - Επάνω Αρένα - Κάτω Αρένα και συνδέεται σταθερά με την ΙΧη Μεραρχία δεξιά. Η Ιη Μεραρχία όμως αριστερά που εκτόξευσε αντεπίθεση με περιορισμένες όμως δυνάμεις και πολύ καταπονημένες είχε σχετική μόνο επιτυχία. Κατέλαβε το Κάντσικο και τη Λυκορράχη και σταθεροποίησε τα χείλη του θύλακα που είχαν δημιουργήσει οι Ιταλοί. Τέλος η Ταξιαρχία Ιππικού με σύντονη κίνηση εγκαθίσταται με τις λίγες δυνάμεις της στη γραμμή των υψωμάτων Λυκοκρέμασμα – Σκούρτζα - Αννίτσα και φράζει την κατεύθυνση Σαμαρίνα-Γρεβενά.
Στις 2 και 3 Νοε η Ιη Μεραρχία που ενισχύθηκε στο μεταξύ ανέκτησε το υψ. Ταμπούρι και το χωριό Φούρκα και απέκοψε έτσι από τα μετόπισθεν τους τα ιταλικά τμήματα που είχαν κινηθεί δια Κερασόβου προς Σαμαρίνα. Επίσης η Ταξιαρχία Ιππικού κατέλαβε, στις 3 Νοε τη Σαμαρίνα ενώ η Μεραρχία Ιππικού στις 4 Νοε κατέλαβε τη Βωβούσα. Έτσι τα χείλη το θύλακα που δημιούργησε η εισβολή της Μεραρχίας Αλπινιστών στην Πίνδο σταθεροποιήθηκαν και το ηθικό των ελληνικών τμημάτων αναπτερώθηκε.
Κατά την 5η και 6η Νοε. η ελληνική αντεπίθεση στην Πίνδο συνεχίζεται ορμητική σε όλες τις κατευθύνσεις και η Μεραρχία "Τζούλια" συμπιέζεται και αρχίζει να εγκαταλείπει συνεχώς τα ερείσματα της στα υψώματα Βασιλίτσα, Γομάρα και ΝΔ Σμόλικα.
Για να προλάβουν οι Ιταλοί την αιχμαλωσία της Μεραρχίας Αλπινιστών "Τζούλια" στην περιοχή του Σμόλικα, απέστειλαν βιαστικά προς ενίσχυση της το 149 Σύνταγμα Πεζικού της 47ης Μεραρχίας Πεζικού "Μπάρι" με αποστολή να καλύψει τις βόρειες διαβάσεις του Σμόλικα και την κοιλάδα του Σαρανταπόρου στο ύψος του χωρίου Πουρνιά. Η τύχη όμως της Μεραρχίας "Τζούλια" είχε κριθεί. Η Μεραρχία, από τις 6 Νοε, παραιτήθηκε από κάθε επιθετική προσπάθεια γιατί δεν έχει ελπίδα αποτελεσματικής ενισχύσεως της και βρίσκεται ήδη χωρίς εφόδια εκτός από αυτά τα ελάχιστα που ρίχνονται με αεροπλάνα. Έτσι αρχίζει να απαγκιστρώνεται και να συμπτύσσεται από το μοναδικό δρόμο διαφυγής που τις απόμεινε, την κοιλάδα του Αώου.
Από ελληνικής πλευράς, οι δυνάμεις που μπήκαν στον αγώνα στον τομέα του Αποσπάσματος Πίνδου συνεχώς ενισχυόμενες κλείνουν το θύλακα και ακρωτηριάζουν τον εισβολέα. Έτσι:
Στις 8 Νοε τα ελληνικά τμήματα κατέχουν τη γραμμή Βωβούσα (Μεραρχία Ιππικού) - Δίστρατο (Ταξιαρχία Ιππικού) - υψ. Κλέφτης - Χωριό Πουρνιά (Ιη Μεραρχία ) - υψ. Σταυρός (Vη Ταξιαρχία Πεζικού). Σημειώνεται ότι στο Δίστρατο πιάστηκε το χειρουργείο της Μεραρχίας Αλπινιστών με τους 200 περίπου τραυματίες που νοσηλεύονταν σ'αυτό.
Στις 9 Νοε εκτοξεύεται τοπική ιταλική αντεπίθεση στο υψ. Νταλιάπολη (του Σμόλικα) που όχι μόνο δεν πέτυχε αλλά είχε ως αποτέλεσμα να εγκαταλειφτούν εκεί πυροβόλα, όλμοι, ασύρματοι και η πολεμική σημαία του ΙΙΙ/9 Τάγματος Αλπινιστών. Επίσης στις 10 Νοε η σύγκρουση μιας φάλαγγας του 8ου Συντάγματος Αλπινιστών με τμήματα της Μεραρχίας Ιππικού, που κράτησε 7 ώρες, είχε σαν αποτέλεσμα τη διάλυση της φάλαγγας και τη σύλληψη 15 αξιωματικών και 700 οπλιτών αιχμαλώτων αλλά και τη συλλογή παντοειδούς ιταλικού πολεμικού υλικού.
Από τις 11 ως τις 13 Νοε οι ελληνικές δυνάμεις έχουν ολοκληρώσει την κατάληψη των ορεινών όγκων του Γράμμου και του Σμόλικα και τις κύριες συνοριακές διαβάσεις σε όλη τη ζώνη του τομέα της Πίνδου. Εξαίρεση αποτελεί η περιοχή της Κόνιτσας όπου οι Ιταλοί ενέπλεξαν το μεγαλύτερο μέρος της 47ης Μεραρχίας "Μπάρι" για να μπορέσουν μέχρι τις 16 Νοε να συμπτύξουν τα υπολείμματα της 3ης Μεραρχίας Αλπινιστών "Τζούλια".
gr-history.gr
Ινφογνώμων Πολιτικά
Διαβάστε περισσότερα...
